جدول تناوبی چیست؟ آموزش جدول مندلیف به زبان ساده

وقتی که در سال 1869 استاد شیمی اهل روسیه یعنی دیمیتری مندلیف روی جدول خودش کار می کرد، روحش هم خبر نداشت که روزی در آینده اطلاعات این جدول به پای ثابت سوالات کنکور سراسری ما تبدیل شوند! هرچند که جدول اولیه‌ای که او منتشر کرد بعدها دستخوش تغییراتی شد تا اینکه نسخه نهایی آن در کتاب شیمی پایه دهم کشور ما به چاپ برسد.

تا چه حد از اهمیت جدول تناوبی آگاهی دارید؟ آیا حفظ کردن عنصرها و گروه های این جدول، به نظرتان کاری سخت و طاقت فرسا است؟ شاید هم اصلا ایده‌ای ندارید که مطالعه این جدول را به چه روشی و چگونه آغاز کنید. در این محتوا قصد داریم روش‌هایی به شما معرفی کنیم که به کمک آنها جدول مندلیف را به زبان ساده یاد بگیرید.

تاریخچه پیدایش جدول مندلیف

اولین تلاش‌ها برای دسته‌بندی عناصر شیمیایی توسط دانشمندی به نام لاوازیه صورت گرفت اما دسته‌بندی او نقص‌های فراوان داشت و بعدها توسط دانشمندان دیگر اصلاحاتی روی این دسته‌بندی صورت گرفت. بعد از لاوازیه دانشمندان زیادی در این زمینه فعالیت کردند اما بهترین و استانداردترین روش طبقه‌بندی عناصر به دست استاد شیمی اهل روسیه یعنی مندلیف انجام شد و جدولی که او طراحی کرد، به نام خودش یعنی جدول مندلیف منتشر شد.

بعدها با کشف عناصر جدید و ارائه مفهوم عدداتمی توسط دانشمندی به نام موزلی، جدول مندلیف هم دستخوش تغییراتی شد تا به شکل امروزی جدول تناوبی؛ یعنی همان تصویر معروف موجود در فصل اول کتاب شیمی پایه دهم درآید.

جدول تناوبی عناصر امروزی

به احتمال زیاد شما به عنوان یک داوطلب کنکوری اطلاعات اولیه‌ای از جدول تناوبی دارید اما ترجیح دادیم که ابتدا مختصری در مورد این جدول و عناصر موجود در آن صحبت کنیم. جدول تناوبی امروزی از 18 گروه یا ستون عمودی و 7 دوره (تناوب) یا ردیف افقی تشکیل شده است و چینش عناصر در این گروه‌ها و تناوب‌ها از قانون و روند خاصی پیروی می‌کند.

آنچه که برای شما به عنوان یک داوطلب کنکوری اهمیت دارد، یادگیری 8 گروه اصلی از 18 گروه این جدول و برخی از عناصر واسطه یا فرعی است. نه تنها لازم است عناصر موجود در گروه‌های اصلی و ویژگی‌های مربوط به آن‌ها را یاد بگیرید، بلکه باید همه این اطلاعات را حفظ کنید و به خاطر بسپارید.

یادگیری و حفظ کردن جدول مندلیف به هیچ عنوان کار سختی نیست، فقط باید روش کار با این جدول را بلد باشید.

گروه در جدول تناوبی به چه معنا است؟

به ردیف‌های عمودی موجود در جدول مندلیف، گروه می‌گویند. عناصر موجود در هر گروه از نظر آرایش الکترونی لایه ظرفیت مشابه هستند؛ از این رو همگی خواص شیمیایی یکسانی دارند. برای نام گذاری گروه‌ها از اعداد رومی، برای مشخص کردن 8 گروه اصلی از حرف انگلیسی A و برای مشخص کردن 10 گروه فرعی از حرف B استفاده می‌کنند.

چیزی که برای شما به عنوان یک داوطلب کنکوری مهم است، این است که همه عناصر موجود در گروه‌های اصلی را به همراه ویژگی‌های هر گروه یا خانواده یاد بگیرید و به خاطر بسپارید، اما چطوری؟ در ادامه مقاله به این سوال شما جواب می‌دهم.

تناوب در جدول تناوبی به چه معنا است؟

در جدولی که مندلیف طراحی کرد عناصر بر اساس عددجرمی مرتب شده بودند؛ چون در آن زمان هنوز مفهوم عدداتمی ارائه نشده بود؛ اما در جدول تناوبی کنونی عنصرها بر اساس افزایش عدداتمی به دنبال هم چیده شده‌اند و 7 تناوب را تشکیل می‌دهند.

اگر از سمت چپ جدول یعنی از گروه فلزات قلیایی (اولین گروه) به طرف راست جدول یعنی گروه گازهای نجیب (آخرین گروه) حرکت کنیم، به تدریج برخی از خواص عنصرها تغییر می‌کند و این مسئله ریتم خاصی دارد.

برای مثال در هر تناوب از چپ به راست، خواص فلزی عناصر به تدریج کم می‌شود و در عوض خاصیت الکترونگاتیوی آن‌ها بیشتر می‌شود. نیازی نیست بدانید که در هر تناوب دقیقا چه عناصری وجود دارد؛ اما باید بدانید که در هر تناوب چه خواصی و به چه صورتی تغییر می‌کند.

مقاله مرتبط: روش مطالعه شیمی کنکور؛ چگونه شیمی را ۱۰۰ بزنم؟

مهم‌ترین و پرسوال‌ترین گروه‌های جدول مندلیف

جدول تناوبی 118 عنصر دارد و اگرچه توصیه می‌کنیم که این جدول را خوب یاد بگیرید اما در واقع چند گروه از این جدول اهمیت بیشتری دارند و هر سال از این گروه‌ها سوالات بیشتری در کنکور سراسری مطرح می‌شود.

مهم‌ترین و سوال خیزترین گروه‌های جدول تناوبی، گروه اول (فلزات قلیایی)، گروه دوم (فلزات قلیایی خاکی)، گروه 17 (هالوژن‌ها) و گروه 18 (گازهای نجیب) است.

البته یادتان باشد که در کل گروه‌های 1و2 و 13 تا 18 بسیار مهم هستند و باید برای یادگیری این گروه‌ها زمان بیشتری بگذارید. از بین عناصر گروه‌های 3 تا 12 یعنی فلزات واسطه، باید ویژگی‌های دو دسته مهم از عناصر به نام لانتانیدها و اکتنیدها را هم به خوبی یاد بگیرید.

اهمیت جدول تناوبی چیست؟

پایه و اساس یادگیری درس شیمی فهم جدول تناوبی است چون الفبای علم شیمی همین عناصر هستند. تا قبل از ارائه جدول مندلیف هیچ نظم و ترتیب درستی برای چینش و مرتب کردن عناصر و طبیعتا مطالعه آن‌ها وجود نداشت. جدول تناوبی با نظمی که دارد امکان مطالعه عناصر را فراهم می‌کند.

اگر کتاب شیمی دهم را مطالعه کرده باشید، متوجه می‌شوید که در کل فصل‌ها و صفحات این کتاب صحبت از عناصر، آرایش آن‌ها، عدداتمی و خواص هر عنصر است؛ این موضوع باعث شده است که جدول تناوبی در اولین صفحات کتاب شیمی دهم و در همان ابتدای مسیر ارائه شود.

مطالب سایر پایه‌ها هم مرتبط با مطالب پایه دهم هستند و می‌توان اینطور نتیجه گرفت که اگر در یادگیری جدول تناوبی کوتاهی کنید، باید فکر کسب درصد و ترازهای بالا در درس شیمی را از سرتان بیرون کنید.

از جدول تناوبی کدام مطالب را یاد بگیرم؟

اینکه صرفا عناصر موجود در گروه‌های مهم و اصلی را حفظ کنید کافی نیست؛ بلکه در مورد یادگیری جدول تناوبی و برای پاسخ ‌دهی به سوالات آن در کنکور سراسری نکات مهمی وجود دارد که در ادامه آن‌ها را با شما در میان می‌گذارم، در مطالعه جدول مندلیف برای کنکور توجه به این نکات اهمیت زیادی دارد:

• یادگیری و حفظ گروه‌های استثنای جدول
• یادگیری روند تغییر خصوصیات عناصر در هر گروه و تناوب
• به خاطر سپردن روند تغییر الکترونگاتیوی، نخستین انرژی یونش، شعاع اتمی و…
• یادگیری ویژگی‌های مشترک عناصر هر گروه
• به خاطر سپردن موقعیت و جایگاه عناصر اصلی (هر عنصر در کدام گروه و کدام تناوب قرار دارد)
• طبقه‌بندی عناصر اصلی و فرعی

بهترین روش‌ها برای حفظ کردن جدول تناوبی عنصرها

وقتی صحبت از حفظ کردن می‌شود اولین چیزی که به ذهنمان می‌رسد تکرار و تمرین زیاد است؛ البته که تکرار و تمرین همیشه نتیجه خوبی دارد اما گاهی برای حفظ کردن می‌توانیم میان‌بر بزنیم و کار را کمی آسان‌تر و سریع‌تر کنیم.

بعضی از داوطلبان برای حفظ کردن عناصر جدول تناوبی از فلش کارت استفاده می‌کنند، این روش اثبات شده است و بارها امتحانش را موقع حفظ کردن مطالب پس داده است. اما من قصد دارم روشی را به شما معرفی کنم که حتی از فلش کارت هم موثرتر و راحت‌تر باشد.

تا به حال برای حفظ کردن مطالب رمزگذاری کرده‌اید؟ برای مثال زمانی که دانش‌آموز بودم در درس فارسی برای حفظ کردن کتاب‌ها و آثار نویسندگان از کنار هم قرار دادن حرف اول هر کتاب و ایجاد یک کلمه استفاده می‌کردم. پس:

یکی از بهترین و سریع‌ترین راه‌ها برای حفظ عناصر موجود در جدول تناوبی، رمزگذاری است.

با رمزگذاری، عناصر جدول تناوبی را برای همیشه به حافظه بسپارید

تحقیقات اثبات کرده است که همیشه یک جمله یا یک شعر بهتر از تعدادی کلمه بی‌ربط در خاطر ما می‌ماند. دلیل این موضوع این است که مغز با سازمان‌دهی و نظم بیشتر ارتباط برقرار می‌کند؛ پس اگر بارها سعی کرده‌اید که عناصر موجود در گروه اول جدول را به خاطر بسپارید اما هربار یک عنصر را فراموش می‌کنید و جا می‌اندازید، دفعه بعدی از رمز  هلینا کرباس فر استفاده کنید که از حرف اول عناصر موجود در این گروه تشکیل شده است! گروه اول شامل عناصر هیدروژن (H) ، لیتیوم (Li)، سدیم (Na)، پتاسیم (K)، روبیدیوم (Rb)، سزیوم (Cs)  و فرانسیوم (Fr) است.

کمی خلاقیت به خرج دهید و سعی کنید برای هر گروه یک رمز بنویسید چون وقتی خودتان رمزگذاری می‌کنید، بهتر می‌توانید آن را در حافظه‌تان ثبت کنید.

ایده برای رمز گذاری عناصر هر گروه

اگر هنوز هم ایده‌ای در این زمینه به ذهنتان نمی‌رسد، می‌توانید از رمزهای زیر استفاده کنید:

• در مورد گروه اول در پاراگراف قبل صحبت کردیم.
• برای عناصر گروه دوم یعنی بریلیوم (Be)، منیزیم (Mg)، کلسیم (Ca)، ستورنتیوم (Sr)، باریوم (Ba) و رادیوم (Ra) این رمز را حفظ کنید: به مگس کله سورمه‌ای باید راه داد.
• برای عناصر گروه سیزدهم یعنی بورن (B)، آلومینیوم (Al)، گالیوم (Ga)، ایندیوم (In) و تالیوم (Ti) این رمز را حفظ کنید: بگو الو جواد اینجا تیمارستانه.
• برای عناصر گروه چهاردهم یعنی کربن (C)، سیلیکون (Si)، جرمانیوم (Ge)، تین (Sn)  و سرب (Pb) این رمز را حفظ کنید: کسی جلوی سینما پاشو برید.
• برای عناصر گروه پانزدهم یعنی نیتروژن (N)، فسفر (P)، آرسنیک (As)، آنتیموان (Sb)، بیسموت (Bi) این رمز را حفظ کنید: نیوتون پررو اصلا سیبو به کسی نداد.
• برای عناصر گروه شانزدهم یعنی اکسیژن (O)، سولفور (S)، سیلنیوم (Se)، تلوریوم (Te) و پولونیوم (Po) این رمز را حفظ کنید: استاد سکته کرد ترکید پوکید.
• برای عناصر گروه هفدهم یعنی فلوئور (F)، کلر (Cl)، برم (Br)، ید (I) و استات (At) این رمز را حفظ کنید: فکتو بریدم آی عطایی.
• برای عناصر گروه هجدهم یعنی هلیوم (He)، نئون (Ne)، آرگون (Ar)، کریپتون (Kr)، زنون (Xe) و رادون (Rn) این رمز را حفظ کنید: هی نیار کریم زرنگو.

تهیه جدول تناوبی عنصرها از پایتخت کتاب

برخی از داوطلبان برای حفظ کردن لغات، آن‌ها را روی کاغذ می‌نویسند و روی اشیایی که مدام جلوی چشم آن‌ها است (مثل میز مطالعه، دیوار و…) می‌چسبانند. شاید شما هم این روش را امتحان کرده باشید و حتما می‌دانید که این کار واقعا راه گشا است. خبر خوب اینکه برای انجام این روش نیازی نیست شخصا دست به کار شوید و خودتان جدول تناوبی را روی کاغذ بکشید؛ بلکه می‌توانید از جدول‌های آماده استفاده کنید.

برای تهیه پوستر عناصر و جدول‌ تناوبی آماده می‌توانید به فروشگاه‌های اینترنتی معتبری همچون وب سایت بانک کتاب پایتخت (پایتخت کتاب) مراجعه کنید. همچنین در وب سایت پایتخت کتاب می‌توانید انواعی از محصولات آموزشی و کمک آموزشی متنوع برای همه مقاطع تحصیلی را با بهترین قیمت خریداری کنید.

جدول تناوبی عناصر مندلیف نارنجی

مشخصات کلی پوستر جدول تناوبی عناصر شیمی کلاسیک:

• ارائه اطلاعات کامل عناصر
• نمایش صحیح و دقیق آرایش کامل الکترونی
• نام انگلیسی عناصر و نام قدیم (لاتین)
• علائم و نشانه‌های مناسب گرافیکی
• صحت اطلاعات مطابق با استاندارد روز دنیا
• زندی‌گنامه مندلیف

جدول تناوبی عناصر مندلیف اندیشه جم

پایه و اساس آموزش شیمی از جدول تناوبی عناصر یا همان جدول مندلیف آغاز می‌شود. ضرورت دانش و تسلط بر روی اطلاعات هر عنصر، از کتاب علوم آخرین پایه‌‌ی متوسطه اول شروع شده و تا کنکور ادامه دارد.

جدول مندلیف یک شناسنامه‌ی کامل از اطلاعات عناصر موجود در طبیعت بوده که تمامی اطلاعات ساختاری هر عنصر را در خود جای داده است، اما فراوانی و فرّار بودن مطالب موجود در این جدول یادگیری آن را کمی سخت می‌کند. به همین منظور برای اینکه مطالب ملکه‌ی ذهن شما شود باید از روشی که موجب تکرار چندباره‌ی مطالب ‌می‌شود، استفاده کرد.

سخن آخر

جدول تناوبی عناصر یا جدول مندلیف پایه و الفبای آموزش درس شیمی است به همین دلیل در همان صفحات ابتدایی کتاب شیمی سال دهم یک عکس بزرگ از این جدول را پیدا خواهید کرد. در این مقاله ابتدا مختصری به معرفی جدول تناوبی پرداختیم، در ادامه پرسوال‌ترین و تست خیزترین گروه‌های جدول مندلیف را معرفی کردیم و در مورد روش‌های حفظ کردن عناصر؛ مثلا روش رمزگذاری صحبت کردیم.

در انتها پیشنهاد دادیم که یک جدول آماده از فروشگاه‌های معتبری همچون پایتخت کتاب خریداری کنید و آن را روی میز مطالعه یا دیوار اتاقتان نصب کنید تا هر چند وقت یکبار نگاهی به عناصر موجود در جدول بی‌اندازید و به این ترتیب در حفظ کردن و به خاطر آوردن جدول تناوبی از خود مندلیف هم ماهرتر شوید!

چند سوال متداول