استرس و اضطراب دانشآموزان؛ راهکارهای طلایی برای کنترل و مدیریت استرس
هیچ دانشآموزی نمیتواند ادعا کند که تا به حال استرس و اضطراب را تجربه نکرده، چون با توجه به اتفاقات مختلفی که در طی مدت تحصیل با آنها مواجه میشویم، استرس و اضطراب دانشآموزان اجتناب ناپذیر است. نمیدانم به عنوان والدین این مقاله را مطالعه میکنید یا معلم یا دانشآموز، در هر صورت لازم است در مورد دلایل اضطراب و راهکارهای مدیریت آن اطلاعات خوبی کسب کنید. چون در صورتیکه استرس در دانشآموزان کنترل نشود، عواقبی مانند افت تحصیلی، افسردگی و حتی مشکلات جسمی به دنبال دارد.
در ادامه میخواهیم ابتدا دلایل استرس و اضطراب دانشآموزان را شناسایی کنیم و بعد در ادامه راهکارهایی برای کنترل و مدیریت این استرس ارائه دهیم و نقش مدرسه، والدین و مشاوران را در این زمینه بررسی کنیم، پس تا انتها با پایتخت کتاب همراه باشید.
علائم و نشانههای استرس در دانشآموزان
فرض کنید فردا امتحان دارید یا معلم شما را برای پاسخ دادن به یک سوال از جایتان بلند کرده، احساس میکنید سرتان سبک شده، قلبتان تند تند میتپد، دستانتان عرق کرده، دهانتان خشک شده، احساس دلپیچه و تهوع میکنید، میخواهید حرفی بزنید و کار مفیدی انجام دهید اما تواناییاش را ندارید، تشخیص این نشانهها راحت است، اما گاهی اضطراب دانشآموزان خودش را به شکل متفاوتی نشان میدهد.
ممکن است دانشآموزی که تا مدتی پیش سرزنده و سرشار از انرژی بود ناگهان گوشهگیر یا پرخاشگر شود، برخی دانشآموزان به بیماریهای جسمی مانند سردرد و تهوع مبتلا میشوند و حتی به خاطر سرکوب سیستم ایمنی، مرتب سرما میخورند. گاهی هم دانشآموز از شدت استرس کلا قید درس خواندن را میزند و هر روز بهانهای برای مدرسه نرفتن پیدا میکند.
دلایل اضطراب و استرس دانشآموزان
شرایط زندگی و ویژگیهای شخصیتی هر دانشآموز با دیگر دانشآموزان فرق دارد، پس نمیتوانیم چند دلیل محدود برای اضطراب دانشآموزان مشخص کنیم. اما با بررسی تعدادی از دانشآموزان در مقاطع و پایههای مختلف متوجه برخی دلایل شایع برای استرس دانشآموزان شدهایم. در ادامه، تمایل داریم این دلایل را بیشتر بررسی کنیم، چون قبل از پیدا کردن راهحل برای یک مشکل، لازم است علتش را پیدا کنیم و با ماهیت آن بیشتر آشنا شویم. برخی دلایل رایج استرس و اضطراب دانشآموزان شامل:
1- محیط جدید و ناآشنا
زمانی که دانشآموزان مدرسهشان را عوض میکنند یا حتی از یک مقطع به مقطع بالاتری میروند، به خاطر قرار گرفتن در محیط جدید دچار استرس و اضطراب میشوند و هر چقدر سن دانشآموزان کمتر باشد این استرس خودش را بیشتر نشان میدهد. اغلب اوقات ناشناخته بودن یک موقعیت، عامل ایجاد اضطراب است و دانشآموزی که از مقطع دبستان به متوسطه آمده یا به یک مدرسه جدید رفته و با معلمها و دانشآموزان جدید آشنا شده، به دلیل ناشناخته بودن موقعیت، دچار استرس میشود.
مقاله مرتبط: معیار انتخاب مدرسه؛ ویژگی مدرسه خوب چیست؟
2- تکالیف و امتحانات
تکالیف و امتحانات صرفا برای سنجش اطلاعات دانشآموزان طراحی نشدهاند بلکه هدف اصلی از انجام تکالیف و شرکت در امتحانات، تثبیت مطالب درسی و یادگیری بهتر آنها است. متاسفانه گاهی معلمها تکالیفی فراتر از توان دانشآموزان به آنها میدهند یا هدف آنها از امتحان گرفتن، مچگیری و سرزنش دانشآموزان به خاطر اشتباهات آنها است. وقتی دانشآموز احساس کند نمیتواند از پس انجام تکالیف یا موفقیت در امتحانی برآید، از شدت استرس اصلا سمت مطالعه آن درس نمیرود.
پس نه تنها این سختگیریهای بیش از حد باعث رشد و پیشرفت دانشآموزان نمیشود، بلکه این موضوع متهم ردیف اول ایجاد استرس و اضطراب به ویژه در دانشآموزان کم سن و سال است.
مقاله مرتبط: بهترین روشهای تشویق کودکان برای نوشتن مشق و انجام تکالیف
3- توقعات خانواده
خواهرت هم سن تو بود معدلش ۲٠ میشد، تو چه چیزی از رتبه برترهای کلاس کم داری، دختر خالهات را ببین پزشکی قبول شده و … جملات آشنایی هستند نه؟ طبیعتا همه والدین آرزوهای بزرگی برای فرزندشان دارند و میخواهند فرزندشان عملکرد بهتری نسبت به اطرافیان داشته باشد. اما اغلب توجه نمیکنند که این توقعات باعث میشود دانشآموز به حدی مضطرب شود که حتی کمتر از حد توانش ظاهر شود، چون در چنین شرایطی دانشآموز به جای تمرکز روی یادگیری دروس، به فکر برآورده کردن توقعات والدین است.
4- نداشتن برنامهریزی
وقتی برنامهریزی نداریم حجم کارها بیشتر از چیزی که هست به نظر میرسد و این موضوع باعث سردرگمی و اضطراب ما میشود، اما وقتی برنامهریزی میکنیم انگار ذهنمان منظم شده و مسیر برایمان مشخصتر میشود و ناگهان رسیدن به هدف امکانپذیر به نظر میرسد. همچنین، دانشآموزانی که برنامه منظم و منسجمی ندارند، معمولا بیشتر از سایرین با مشکل کمبود وقت مواجه میشوند و چون اکثر کارهایشان را دقیقه نود انجام میدهند، استرس و اضطراب زیادی را تحمل میکنند.
5- اهمال کاری
برخی دانشآموزان استاد برنامهریزی هستند و برنامههای عالی و بینقصی تنظیم میکنند، اما چون دائم کار امروز را به فردا میاندازند و به اصطلاح اهمالکاری میکنند، درست مثل دانشآموزانی که برنامه ندارند، کارهایشان به دقیقه نود موکول میشود و دچار استرس و اضطراب میشوند.
مقاله مرتبط: چرا برنامه ریزی میکنم اما به آن عمل نمیکنم؟
6- ترس از آینده
هیچ چیزی به اندازه فکر کردن به یک آینده مبهم ترسناک نیست، گاهی دانشآموزان فقط با چند دقیقه فکر کردن در مورد آینده دچار استرس شدیدی میشوند، چون اصلا نمیدانند که چه چیزی در آینده انتظارشان را میکشد. این ترس از آینده دغدغه بسیاری از دانشآموزان مقطع متوسطه دوم است، چون آنها کم کم احساس میکنند زندگی جدی شده است و لازم است کاری برای آیندهشان انجام دهند، اما نمیدانند چه کاری!
7- مشکلات شخصیتی و جسمانی
کمبود اعتماد به نفس، کمالگرایی، اعتماد نداشتن به توانمندیها، خجالت و کمرویی و حتی بیماریهای جسمانی و مشکلات ظاهری از دلایل پروپا قرص استرس و اضطراب دانشآموزان هستند. برای مثال دانشآموزی که مشکل کمالگرایی دارد را در نظر بگیرید، این دانشآموز چون میخواهد همه کارهایش عالی و بدون نقص پیش بروند، در صورتی که فقط یک اشتباه کوچک مرتکب شود، حسابی به هم میریزد و استرس تمام وجودش را فرا میگیرد. یا دانشآموزی که به توانایی خودش اعتماد ندارد، چون از قبل خودش را محکوم به شکست میداند تلاشی نمیکند و همین تلاش نکردن و درجا زدن عاملی برای اضطراب او میشود.
8- محیط مدرسه و رقابت ناسالم
یک معلم ناآگاه، یک مدیر سختگیر، امتحانات و کلاسهای فوق برنامه در مدرسه و حتی جو کلاس و رقابتهای غلط و افراطی همگی باعث میشوند دانشآموزان هر روز خود را با استرس و اضطراب زیادی شروع کنند. فقط همین موضوع رقابت را در نظر بگیرید، فرض کنید دانشآموزی دائم با سایر دانشآموزان مقایسه میشود و عملکرد و توانمندیهایش دائم زیر سوال میروند، این موضوع باعث میشود این دانشآموز به تدریج اعتمادش را نسبت به خودش از دست بدهد و حتی برای یک پرسش ساده کلاسی هم دچار استرس زیادی شود.
9- بحران بلوغ
بلوغ یکی از حساسترین مراحل زندگی یک انسان است، این دوران با تغییرات زیادی در بدن، هورمونها، ذهن و احساسات دانشآموزان همراه است و چون دانشآموز به این تغییرات عادت ندارد یا اطلاعات زیادی در مورد آنها ندارد، استرس زیادی را در این دوران تحمل میکند، تا جایی که بلوغ به تنهایی میتواند عامل استرس و اضطراب دانشآموزان و حتی افت تحصیلی آنها شود.
10- مشکلات خانوادگی
مشکلات مالی خانواده، دعوا و طلاق والدین، مرگ نزدیکان، نقل مکان از شهری به شهر دیگر، تولد فرزند جدید و خلاصه هر چالشی در محیط خانواده، خواه ناخواه روی احساسات دانشآموزان تاثیر میگذارد. چون آنها علاوه بر استرسی که به خاطر مشکل به وجود آمده تحمل میکنند، احساس میکنند پشتیبانی و حمایت خانواده را از دست دادهاند و هیچ موقعیتی به این اندازه نمیتواند در دانشآموزان ایجاد اضطراب کند.
11- سبک زندگی ناسالم
همیشه که علت استرس دانشآموزان واضح و مشخص نیست، گاهی هم دانشآموزان از جایی که فکرش را نمیکنند ضربه میخورند. دانشآموزی که خواب کافی و باکیفیت ندارد، غذای سالم نمیخورد و ورزش نمیکند، دیر یا زود دچار استرس و اضطراب میشود، اما چطور؟
دانشآموزی که توصیف کردیم به خاطر سبک زندگی ناسالم، تمام روز احساس خستگی و کمبود انرژی میکند، این موضوع به تدریج باعث میشود عملکردش در مدرسه افت کند و همین اتفاق کافی است تا آتش استرس در وجود این دانشآموز شعلهور شود.
راهکارهای ساده و عملی برای کنترل اضطراب دانشآموزان
بعد از اینکه پذیرفتیم همه دانشآموزان درجاتی از اضطراب را تحمل میکنند و با دلایل و نشانههای آن آشنا شدیم، باید به دنبال راهی باشیم که این استرس و اضطراب را کنترل کنیم تا کمترین تاثیر مخرب را در زندگی دانشآموزان داشته باشد. دقت کنید که راهی برای نابودی همیشگی استرس وجود ندارد و راهکارهایی که در ادامه ارائه میکنیم برای کنترل و مدیریت استرس دانشآموزان است.
1- عامل استرسزا را مشخص کنید
مشخص کردن عامل استرسزا خودش باعث کنترل بخشی از استرس دانشآموزان میشود، چون ما دیگر با یک پدیده ناشناخته مواجه نیستیم بلکه علت مشکل را میدانیم و کافی است برای آن به دنبال راهحل باشیم. هیچکس به اندازه خود دانشآموز نمیتواند عامل ایجاد استرس را شناسایی کند، البته دانشآموزان مقطع دبستان ممکن است در این زمینه به کمک بیشتری نیاز داشته باشند.
برای شناسایی عامل استرسزا، کافی است چند روز به اتفاقات روزمره و احساساتی که ایجاد میکنند توجه کنید و لیستی از اتفاقات، افکار و موقعیتهایی که در شما ایجاد استرس میکنند تهیه کنید.
مقاله مرتبط: مشکلات دانش آموزان ابتدایی؛ راهکارهای مخصوص معلمان
2- برخی واقعیتها را قبول کنید
حالا ما یک لیست از دلایل ایجاد استرس در دانشآموزان داریم، سوال مهم در این مرحله این است که ما روی کدام موارد این لیست کنترل داریم و کدام موارد از کنترل ما خارج است؟ فرض کنیم شما دانشآموز پایه دهم هستید و در لیست خود دلایلی همچون نداشتن برنامهریزی و مشکلات مالی خانواده را دارید. مورد اول در کنترل شما است و میتوانید تلاشتان را برای برنامهریزی کردن به کار بگیرید، اما فعلا برای مورد دوم کاری از دست شما برنمیآید، پس بهتر است این موضوع را بپذیرید و دست از فکر کردن یا جنگیدن با این موضوع بردارید.
3- اهدافتان را مشخص کنید
خیلی وقتها آینده مبهم یا ترسناک نیست، فقط ما نمیدانیم که قرار است در آینده به چه اهدافی برسیم. زندگی در یک خانه تاریک ترسناک است اما کافی است یک شمع روشن کنید تا اوضاع بهتر شود. قرار نیست از الان جزء به جزء نقشه آینده را ترسیم کنید، اما لطفا قدم کوچکی در این راه بردارید و حدود هدفتان را معلوم کنید.
هر دانشآموزی یک هدف اختصاصی برای خود دارد، ممکن است هدف شما یادگیری یک مهارت، قبولی یک رشته خاص یا صرفا یادگیری عمیق درسهایتان باشد. خبر خوب اینکه هر چقدر در این مسیر بیشتر جلو بروید، کم کم جزئیات هدفتان برای شما آشکار خواهد شد.
4- یک برنامه استاندارد بر اساس توانمندیتان تنظیم کنید
اگر قبل از شروع درس خواندن احساس سردرگمی میکنید و چون احتمال میدهید که قرار است درس خواندن را نصفه و نیمه رها کنید اصلا استارت مطالعه را نمیزنید، شاید لازم است یک برنامه دقیقا متناسب با توانمندیهایتان تنظیم کنید. از انجام کارهای کوچک شروع کنید و هر روز کمی بیشتر از روز قبل تلاش کنید. بعد از مدتی متوجه میشوید بخش زیادی از برنامه را اجرا کردهاید و به تدریج احساس آسودگی و آرامش بیشتری میکنید و از آن دانشآموز مضطرب و بیبرنامه به فردی با اعتماد به نفس و موفق تبدیل میشوید.
مقاله مرتبط: نحوه برنامه ریزی درسی؛ مراحل برنامه ریزی درسی با مثال
5- سبک زندگیتان را اصلاح کنید
شاید با خودتان بگویید استرس و اضطراب چه ربطی به ورزش کردن، تغذیه سالم یا خوب خوابیدن دارد؟ استرس و اضطراب زمانی به وجود میآید که تعادل در بدن شما بهم بخورد، در واقع بهم خوردن تعادل بدن باعث ترشح هورمون استرس یا کورتیزول میشود. حالا عامل این بهم خوردن تعادل میتواند فکر کردن بیش از حد به امتحان هفته آینده باشد یا خواب ناکافی، پس به عنوان یک توصیه که هم به درد دنیا میخورد و هم آخرت، از شما میخواهم سبک زندگیتان را اصلاح کنید.
این کار را با تنظیم ساعت خواب، جایگزین کردن غذاهای سالم و مقوی با فست فود و شیرینیجات و انجام چند حرکت کششی ساده یا ده دقیقه پیادهروی در طول روز آغاز کنید.
6- از تمرین تنفس و مدیتیشن استفاده کنید
دانشمندان اثبات کردهاند حالات بدن روی احساسات و حالات روانی ما تاثیر دارند، مثلا زمانی که بدن شما رها و ماهیچههای شما در حالت استراحت هستند، استرس و اضطرابتان هم کاهش پیدا میکند. اگر میخواهید سریع و اورژانسی استرستان را کنترل کنید، دو تمرین مدیتیشن و تنفس را انجام دهید. برای انجام مدیتیشن کافی است در یک محیط آرام بنشینید و یک موزیک ملایم پخش کنید، سپس روی دم و بازدم تمرکز کنید و با افکاری که به ذهنتان میآیند درگیر نشوید و به آنها توجه نکنید.
اگر سر جلسه امتحان مضطرب شدید و در موقعیتی هستید که امکان مدیتیشن کردن ندارید، کافی است چند نفس عمیق بکشید. به این صورت که با ۴ شماره دم انجام دهید ۴ شماره نفستان را حبس کنید و با ۴ شماره هوا را بیرون بدهید و همراه با بازدهم تمام عضلات را شل و رها کنید، این کار را حداقل سه مرتبه انجام دهید.
7- موقعیت استرسزا را شبیهسازی کنید
اگر سر جلسه امتحان دچار استرس و اضطراب میشوید و تا اسم امتحان میآید چهار ستون بدنتان میلرزد، نشان میدهد شما از مواجه شدن با این موقعیت ترس دارید و بزرگترین راه غلبه بر ترس، رو در رو شدن با آن است. بهترین کار این است که تا حد امکان شرایط را برای خودتان بازسازی کنید، مثلا شرایط جلسه امتحان را در منزل شبیهسازی کنید یا اگر به خاطر کنفرانس فردا استرس دارید، شب قبل برای یکی از اعضای خانواده کنفرانس دهید. حتی میتوانید در ذهنتان مرحله به مرحله آن موقعیت استرسزا را با جزئیات تجسم کنید و همه مراحل را یک بار در ذهنتان انجام دهید.
مقاله مرتبط: اضطراب امتحان؛ راههای کاهش و کنترل استرس امتحان
8- برنامههای اضافی را حذف کنید
گاهی شما برنامهریزی مناسبی دارید و همه تلاشتان را هم میکنید اما مشکل اینجا است که حجم کارهای روزانهتان از توان شما خارج است، پس اگر برنامه اضافهای دارید، بهتر است فعلا آن را حذف کنید. اگر مرتب باشگاه میروید، با دوستانتان هر روز در کافه قرار میگذارید، هفتهای چند بار کلاس فوق برنامه شرکت میکنید و در عین میخواهید به تمام تکالیف مدرسه هم برسید، به خاطر حجم زیاد کارها مضطرب میشوید و لازم است بخشی از این برنامهها را برای مدتی حذف کنید.
9- کمک بخواهید
گاهی خودتان به تنهایی میتوانید عامل ایجاد استرس را شناسایی کنید و به این ترتیب استرستان را کنترل کنید، اما گاهی برای انجام این کار به کمک نیاز دارید. اگر کمبود اعتماد به نفس، کمالگرایی، نداشتن مهارت برنامهریزی یا هر چیزی که کنار آمدن با آن برایتان دشوار است باعث شده دچار استرس و اضطراب شوید، حتما از روانشناس، مشاور یا اعضای خانوادهتان کمک بگیرید.
نقش انکار ناپذیر والدین در مدیریت استرس دانشآموزان
اگر نگاهی به عوامل ایجاد استرس در دانشآموزان بیاندازید، متوجه میشوید که اکثر این عوامل مستقیم یا غیر مستقیم به والدین و محیط خانواده مرتبط هستد. کافی است والدین محیط خانه را امن و آرام نگه دارند، بیشتر از حد توان فرزندشان از او توقع نداشته باشند، او را با کسی مقایسه نکنند و بابت هر اشتباهی فرزندشان را سرزنش نکنند تا شاهد کاهش استرس و به دنبال آن پیشرفت تحصیلی دانشآموزان باشند.
حمایت عاطفی والدین و دادن این اطمینان به فرزندشان که او را تحت هر شرایطی و بی قید و شرط دوست دارند و تاکید روی این موضوع که نمرات دانشآموزان تعیین کننده میزان ارزشمندی آنها نیست، همچون آبی بر آتش اضطراب دانشآموزان است.
نقش مدرسه و مشاوران در کنترل استرس و اضطراب دانشآموزان
مدرسه دومین محیطی است که دانشآموزان در آن وقت زیادی را سپری میکنند، پس هر چقدر این فضا برای آنها امنتر باشد، احساس آرامش بیشتری خواهند داشت. مدیر مدرسه با تنظیم برنامه استاندارد برای کلاسها، معلمها با داشتن رفتار دوستانه و حمایت دانشآموزان و نیز افراط نکردن در تعیین تکالیف میتوانند تا حد زیادی استرس دانشآموزان را کنترل کنند.
همچنین، نقش مشاور مدرسه در این زمینه بسیار پررنگ است، چون اکثر مواقع دانشآموزان با مشاوران بیشتر احساس راحتی میکنند و میتوانند جزئیات مشکلات شخصی یا احساسات و افکارشان را با مشاور در میان بگذارند. مشاوران اطلاعات بیشتری در مورد مشکلاتی مانند کمبود اعتماد به نفس، کمالگرایی و … دارند و میتوانند با درمان این مشکلات، به دانشآموزان در کنترل استرسشان بیشتر کمک کنند.
سوالات متداول
مواردی مانند حجم زیاد تکالیف و امتحانات، توقعات خانواده، نداشتن برنامه، ترس از آینده، مشکلات خانوادگی، رقابت ناسالم، مشکلات جسمی یا روانی و … میتوانند عامل استرس دانشآموزان باشند.
مشخص کردن عوامل استرسزا، داشتن برنامه و هدف، اصلاح سبک زندگی، مدیتیشن و تمرین تنفس، شبیهسازی موقعیت استرسزا، کمک گرفتن از مشاور و روانشناس و… از جمله راهکارهای موثر برای کنترل استرس دانشآموزان هستند.
والدین با فراهم کردن محیط آرام، حمایت عاطفی دانشآموزان، مقایسه نکردن آنها و محبت بیقید و شرط، نقش پررنگی در کنترل استرس دانشآموزان دارند.
سخن پایانی
استرس و اضطراب دانشآموزان موضوع جدید یا عجیبی نیست و هر دانشآموزی کم و بیش در طول مدت تحصیلش استرس را تجربه میکند. چیزی که مهم است این است که این استرس از کنترل خارج نشود و روی سلامت روانی و جسمی دانشآموزان تاثیر منفی نگذارد. در این محتوا ابتدا سعی کردیم عوامل ایجاد استرس در دانشآموزان را شناسایی کنیم و با علائم و نشانههای اضطراب مخرب آشنا شویم و در ادامه راهکارهایی برای کنترل و مدیریت استرس و اضطراب دانشآموزان ارائه دادیم. اگر سوالی در مورد موضوع این محتوا دارید، میتوانید سوالتان را در قسمت دیدگاهها مطرح کنید.
ااااا دیدی چی شد؟ هیچ کس نظر نذاشته :(